Ντοστογιέφσκι: «Αδελφοί Καραμαζόβ»
Ή ορθόδοξη πίστη καί το θρησκευτικό βίωμα στο λογοτεχνικό έργο του
Του π. Κυρίλλου Κεφαλόπουλου Περιοδικό Τόλμη Αύγουστος 2007
«...Σαν εισχωρήσεις μέσα στο σύμπαν του Ντο στογιέφσκι, ανακαλύπτεις έναν κόσμο μυστηριακό, πρωτόγονο καί παρθενικό. Σε κυριεύ ει μια γλυκιά αγωνία, όπως όταν πλησιάζεις πρωταρχικές καί αιώνιες δυνάμεις. Καί σε λίγο, ό θαυμασμός καί ή πίστη σε προτρέπουν να μείνεις. Πίσω από κάθε διάφραγμα του έργου του, πίσω από κάθε ήρωα, βασιλεύει ή αιώνια νύχτα καί το αιώνιο φως...». Έτσι περιγράφει ό Στέφαν Τσβάιχ το έργο του Ντοστογιέφσκι. Όλες οι μορφές των ηρώων του κινούνται μέσα στα αδιέξοδα πού προξενεί ή άρνηση του Θεού καί ή εναγώνια αναζήτηση της πίστης καί του θείου. Καί αυτό φαίνεται με τον πιο έκδηλο τρόπο στους «Αδελφούς Καραμαζόβ».
Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821, οπού ό πατέρας του εργαζόταν ως γιατρός. Έτσι ζώντας από κοντά τους ασθενείς από μικρός γνώρισε τη δυστυχία, τον πόνο, την αθλιότητα καί το θάνατο. Ό πατέρας του, τύπος αυστηρός καί αυταρχικός, του έδωσε μια παραδοσιακή θρησκευτική αγωγή. Ό νεαρός εισήχθη στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού στην Πετρούπολη. Αποφοιτώντας αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία καί το γράψιμο. Ήδη νωρίς, το 1846, δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα. Το 1849 συνελήφθη ως μέλος μιας ομάδας νεαρών ιδεαλιστών πού ονειρεύονταν ελευθερία καί κοινωνικές αλλαγές για τη Ρωσία. Πέρασε τέσσερα χρόνια καταναγκαστικής εργασίας εξόριστος κάπου στη Σιβηρία. Μόλις το 1858, μετά από εννέα δύσκολα χρόνια, του επέτρεψαν να επιστρέψει στην ευρωπαϊκή Ρωσία. Στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του μοναδική παρηγοριά του ήταν μια Καινή Διαθήκη, που συνεχώς διάβαζε καί δεν την αποχωριζόταν ποτέ. Ελεύθερος, πλέον, ξαναβρίσκει τη συγγραφική του δημιουργικότητα. Στην περίοδο αύτη ανήκουν τα σημαντικότερα έργα του, πού τον έκαναν πασίγνωστο, Ταπεινωμένοι καί καταφρονεμένοι (1861), Υπόγειο (1864), Έγκλημα καί Τιμωρία (1866), Ό Ηλίθιος (1868), Δαιμονισμένοι (1871), Το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα (1876-1880), Αδελφοί Καραμαζόβ (1880).
Ωστόσο, ή προσωπική του ζωή δεν έγινε καλύτερη, παρά τη λογοτεχνική του φήμη. Ή γυναίκα του πέθανε, συνέχισε να 'έχει προβλήματα με τίς τσαρικές αρχές. Καί εσωτερικά, ή ταραγμένη του ψυχή αναζητούσε απεγνωσμένα τη γαλήνη της στον Θεό, την αρμονία, την αλήθεια. Όλα αυτά, όπως ήταν φυσικό, επηρέασαν το συγγραφικό του έργο, καί οι προσωπικές του εμπειρίες καί αγωνίες προβάλλονται στους λογοτεχνικούς του ήρωες. Το κύριο ενδιαφέρον του Ντοστογιέφσκι επικεντρώνεται στα αισθήματα καί τίς σκέψεις του ατόμου. Αναπτύσσει αριστοτεχνικά το λογοτεχνικό μύθο, την πλοκή των έργων του, ή οποία χρησιμεύει, μέσα από τα γεγονότα πού περιγράφει, ως μια βαθιά διείσδυση στα πολύπλοκα ψυχολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα, στο βαθύτερο είναι της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι παλεύουν με τους δαίμονες της ταραγμένης τους ψυχής, καταφεύγουν σε εκ προμελέτης φόνους (Έγκλημα καί Τιμωρία), σε συνωμοσίες (Δαιμονισμένοι), σε δολοπλοκίες, στο φόνο καί την τρέλα (Ο Ηλίθιος), οδηγούνται στο φόνο ή την αυτοκτονία αρνούμενοι τον Θεό καί την κοινωνία (Κυρίλοβ), κινούνται σε ένα πλαίσιο ματαιότητας, άρνησης του Θεού, της ηθικής, των κοινωνικών άξιων. Μέσα στο λογοτεχνικό σύμπαν του Ντοστογιέφσκι ξεχωριστή θέση κατέχουν οι Αδελφοί Καραμαζόβ, το τελευταίο του έργο καί το ωριμότερο -από πλευράς χαρακτήρων καί έκφρασης- της κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι. Σε αυτό δίνεται μια γενική εικόνα της τσαρικής ρωσικής κοινωνίας στα τέλη του 19ου αίν με τίς αντιφάσεις της, τίς αντιθέσεις αριστοκρατών καί δουλοπαροίκων, ανθρώπων από κάθε κοινωνική τάξη, πού ενσαρκώνουν την παρακμή καί τη διαφθορά, αλλά καί τον έντονο θρησκευτικό καί μυστικιστικό χαρακτήρα του ρώσικου λάου. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο ό Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί τρία αδέλφια, τρεις διαφορετικούς χαρακτήρες, καί αναλύει τίς προβληματικές οικογενειακές σχέσεις των γιων με τον πατέρα τους, τον ηλικιωμένο Καραμαζόβ.
Ό γέρο-Καραμαζόβ εκπροσωπεί τον άνθρωπο πού απορρίπτει κάθε αξία ηθική, γκρεμίζει κοινωνικούς περιορισμούς καί κάθε αποδεκτή συμπεριφορά στο κυνήγι των ηδονών καί των απολαύσεων. Ό γιος του, ό Ίβάν Καραμαζόβ, είναι ή προσωποποίηση του νεαρού καί ορμητικού αμφισβητία, πού αντιτίθεται στις υπάρχουσες κοινωνικές παραδεδεγμένες αξίες, απορρίπτει κάθε αξία καί ηθικό περιορισμό, καί με το αλαζονικό ύφος του ανθρώπου του απόλυτου ορθολογισμού, με τάσεις απορριπτικές της κοινωνίας καί των θεσμών της, θα λέγαμε ότι φθάνει στο αδιέξοδο, δεν βρίσκει λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα, καί έτσι καταλήγει στη συνειδητή απόρριψη της τάξεως πραγμάτων, όπως έχει δημιουργηθεί από τον Θεό, καί εν τέλει του ίδιου του Θεού. Το χαρακτηριστικότερο τμήμα του μυθιστορήματος πού συνοψίζει την αλαζονική απόρριψη του Θεού, όπως την εκφράζει ό Ίβάν Καραμαζόβ, είναι ό φανταστικός του διάλογος ανάμεσα στον Χριστό (πού επιστρέφει στην γη) καί τον Μέγα Ιεροεξεταστή της Εκκλησίας. Ή αφήγηση τοποθετείται στη Σεβίλλη. Ό Μέγας Ιεροεξεταστής διατάζει τη σύλληψη του Χριστού καί Τον καταδικάζει να καεί στην πυρά. Με το φανταστικό αυτόν διάλογο ό Ντοστογιέφσκι θέλει να καταδικάσει την εγωιστική αλαζονεία κάθε εξουσίας πού έχει θεοποιήσει τη δύναμη της καί έχει επιβάλει βαριά καί δυσβάστακτα φορτία στον άνθρωπο. Ό Χριστός, πού επανέρχεται ως ή έλπισα της ανθρωπότητας για ελευθερία καί απολύτρωση, απορρίπτεται, καταδικάζεται από τίς αρχές καί εξουσίες του σύγχρονου κόσμου. Το μήνυμα της σύγχρονης αλαζονικής, αθεϊστικής καί ορθολογιστικής κοινωνίας, όπως εκφράζεται από τον Μέγα Ιεροεξεταστή, είναι πώς ό ορθολογιστής άνθρωπος θέλει να γκρεμίσει τον Χριστό καί να Τον υποκαταστήσει. Ή σατανική έπαρση καί αλαζονεία έχει τυφλώσει τον σύγχρονο άνθρωπο τόσο, πού ό εγωισμός του δεν τον αφήνει να δεχθεί τη μόνη λύση στα αδιέξοδα του, πού είναι ή αγάπη καί ή θυσία του Χριστού. Ουσιαστικά, ό Ίβάν αντιμετωπίσει ένα μεγάλο εσωτερικό δίλημμα. Αυτός ό μεγάλος αρνητής του Θεού, ό ορθολογιστής υποφέρει καί ταλαντεύεται μεταξύ πίστης καί απιστίας, βεβαιότητας καί αμφιβολίας, εμπιστοσύνης στον άνθρωπο καί ταυτόχρονα αναγνώρισης της ανθρώπινης αδυναμίας. Εάν δεν υπάρχει Θεός καί μεταφυσική έλπισα, χωρίς την αθανασία της ψυχής, ό άνθρωπος είναι αδύναμος, απελπισμένος, αναγκασμένος να αντιμετωπίσει μόνος του, χωρίς πνευματική βοήθεια, τα προσωπικά αδιέξοδα καί την άβυσσο της ψυχής του. «Έφ' όσον δεν υπάρχει Θεός, δεν υπάρχει ηθική, τότε όλα επιτρέπονται», αυτό είναι το δόγμα του Ίβάν. Καί αυτό τον οδηγεί σε δύο δρόμους, σε μια κοινωνία ορθολογική, χωρίς Θεό καί όρια, σε έναν άνθρωπο χωρίς μεταφυσικές αναζητήσεις, απαλλαγμένο από το βάρος της ηθικής καί του ενοχλητικού έλεγχου της συνείδησης, χωρίς το μηχανισμό του συνειδησιακού αυτοελέγχου (τύψεις), πού εκφράζει το αίσθημα πώς «χωρίς συνείδηση, χωρίς αυτήν την συνήθεια, ας γίνουμε θεοί». Ό άνθρωπος χωρίς Θεό λατρεύει εγωιστικά καί με εωσφορική διάθεση τον εαυτό του, αυτοθεοποιείται καί οδηγείται στο όραμα του Υπεράνθρωπου, όπως τον φαντάσθηκε ό Νίτσε, χωρίς τα βαρίδια της συνείδησης καί τίς αδυναμίες της συμπόνιας καί της αλληλεγγύης στον συνάνθρωπο. Ό άλλος δρόμος στον όποιον καταλήγει ό Ίβάν, είναι ό απόλυτος μηδενισμός, αφού «αν δεν υπάρχει αιώνιος Θεός, δεν υπάρχει καμιά αρετή καί ούτε καί αυτή χρειάζεται». Τελικά, στο πρόσωπο του Ίβάν με τίς τραγικές αντιφάσεις μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημερινό άνθρωπο του ορθολογισμού, της άρνησης, του μηδενισμού, πού έρχεται αντιμέτωπος με τίς εσωτερικές του αντιφάσεις καί τα κοινωνικά αδιέξοδα πού ό ίδιος προξένησε, θέλοντας να κηρύξει έκπτωτο από τη ζωή του τον Θεό καί να αυτοαναγορευτεί ό ίδιος Θεός. Για να κατανοήσουμε το κλειδί των χαρακτήρων του Ντοστογιέφσκι, πρέπει να έχουμε ύπ' όψιν πώς βασική του θέση αποτελεί ότι υπάρχει ένας αιώνιος καί ακατάλυτος θεϊκός καί ηθικός νόμος, πού ή παράβαση του οδηγεί στην τιμωρία» («Έγκλημα καί τιμωρία»). Το μήνυμα πού θέλει να περάσει ό συγγραφέας, είναι πώς ό άνθρωπος χωρίς Θεό είναι αδύναμος, αβοήθητος, έρμαιο στα πάθη του καί τελικώς φθάνει σε φοβερά αδιέξοδα.
Ό Ντοστογιέφσκι θέλει να καταδείξει μέσω των ηρώων του ότι υπάρχουν θετικές αξίες πού βοηθούν τον άνθρωπο να υπερβεί τίς αδυναμίες καί τα πάθη του, να βρει τίς απαντήσεις στις μεταφυσικές του αναζητήσεις καί να βρει τη δικαίωση στο βαθύ νόημα της ζωής καί της ανθρώπινης ύπαρξης. Ό Ντοστογιέφσκι ανακαλύπτει την ουσία της ζωής στον Θεό, στην πίστη, στο θρησκευτικό βίωμα, πού βοήθα τον άνθρωπο να ισορροπήσει ψυχολογικά, να βρει την αρμονία στη ζωή, να καθαρθεί από τους δαίμονες της ψυχής του, να εξαγνισθεί ηθικά. Αυτό το πρότυπο ζωής ενσαρκώνει στους Αδελφούς Καραμαζόβ ό μικρότερος αδελφός, ό Αλιόσα, ό δόκιμος μοναχός, κάτω από την πνευματική καθοδήγηση του στάρετς (=γέροντα) Ζωσιμά. Ό Ντοστογιέφσκι με' το στόμα του Αλιόσα ομιλεί για τη βαθιά οργανική σχέση πίστεως καί εμπιστοσύνης, πού συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό καί στηρίζεται στον αιώνιο Θεϊκό Νόμο, τη συνείδηση, την ηθική. Ό άνθρωπος δεν μπορεί να μένει αδιάφορος σε ότι συμβαίνει στον κόσμο καί τον συνάνθρωπο του, αλλά οφείλει στο πλαίσιο μιας πλατιάς πανανθρώπινης-οικουμενικής αλληλεγγύης να ζήσει σύμφωνα με τίς χριστιανικές αξίες της αγάπης, της συμπόνιας, της κατανόησης, της αυτοθυσίας, πού εμπεριέχει ή πίστη στον Χριστό. Ή τραγωδία της ανθρωπότητας, δέσμιας των παθών, της φιληδονίας, του μίσους, της υπερηφάνειας, βρίσκει τη λυτρωτική της κάθαρση στο σπάσιμο των αλυσίδων πού τη φυλακίζουν, μέσα από την ηθική κάθαρση καί την πνευματική εξυγίανση πού προσφέρει ό Χριστός. Αυτό είναι το μήνυμα του Αλιόσα, αυτό είναι το αισιόδοξο καί ελπιδοφόρο κήρυγμα του Ντοστογιέφσκι μέσα από τον αγαπημένο του ήρωα. Σημαντική για την κατανόηση της χριστιανικής κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι αποτελεί ή μορφή του στάρετς Ζωσιμά, του πνευματικού γέροντα - ηγουμένου του μοναστηρίου πού ό Αλιόσα είναι δόκιμος μοναχός. Ό στάρετς Ζωσιμάς είναι ό πνευματικός σύμβουλος καί καθοδηγητής των ανθρώπων πού έρχονται προσκυνητές στο μοναστήρι του, αυτός πού θεραπεύει τίς ψυχικές καί σωματικές ασθένειες των ανθρώπων καί τους συμφιλιώνει με τον ταραγμένο τους εαυτό καί με τον Θεό. Ό πατέρας Ζωσιμάς είναι αυτός πού βιώνει το μήνυμα του Χριστού, ζει τίς αρετές της αγάπης, της ταπείνωσης, της συγχωρητικότητας, καί με το παράδειγμα της ζωής του καί με τίς πνευματικές νουθεσίες μεταλαμπαδεύει το φως του Χριστού στην κοινωνία.
Πρότυπο για την παρουσίαση του χαρακτήρα του στάρετς Ζωσιμά απετέλεσε για τον Ντοστογιέφσκι ό σύγχρονος του καί φημισμένος στάρετς Αμβρόσιος της Όπτινα (=περίφημο ρωσικό μοναστήρι, κέντρο πνευματικότητας καί ορθόδοξος φάρος του ρώσικου λάου, πού ανέδειξε μεγάλους γέροντες, διορατικούς καί πνευματικούς, καθώς, καί σύγχρονους αγίους της Ρωσίας), στον όποιο πολλές φορές είχε καταφύγει ό Ντοστογιέφσκι, αλλά καί άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Ρωσίας, όπως οι συγγραφείς καί λογοτέχνες Λέων Τολστόι καί Νικολάι Γκόγκολ, κ.ά. Στο πνευματικό ερημητήριο της Όπτινα καί τους φημισμένους της γέροντες κατέφευγαν πολλοί Ρώσοι, για να βρουν γαλήνη, πνευματική καθοδήγηση, εξομολόγηση καί θεραπεία. Όσον άφορα τίς διδαχές του στάρετς Ζωσιμά πού καταγράφονται στους «Αδελφούς Καραμαζόβ», σαφώς ό Ντοστογιέφσκι έχει ύπ' όψιν του τα κείμενα του αγίου Τύχωνος Ζαντόνσκι, Ρώσου επισκόπου του 18ου αϊ. Ό Ντοστογιέφσκι ζει μέσα στην πνευματικότητα της Ορθοδοξίας, διατηρεί επαφή καί επικοινωνία με τα ρωσικά μοναστήρια καί τους φημισμένους στάρετς, καί έχει ακλόνητη την πεποίθηση ότι ή ομορφιά καί ή αρμονία της Ορθοδοξίας μπορεί να σώσει τη Ρωσία καί τον κόσμο ολόκληρο από την τυραννία του ορθολογιστικού τρόπου ζωής πού διέπει τίς σύγχρονες κοινωνίες.
Ή ορθόδοξη πίστη καί το θρησκευτικό βίωμα στο λογοτεχνικό έργο του
Του π. Κυρίλλου Κεφαλόπουλου Περιοδικό Τόλμη Αύγουστος 2007
«...Σαν εισχωρήσεις μέσα στο σύμπαν του Ντο στογιέφσκι, ανακαλύπτεις έναν κόσμο μυστηριακό, πρωτόγονο καί παρθενικό. Σε κυριεύ ει μια γλυκιά αγωνία, όπως όταν πλησιάζεις πρωταρχικές καί αιώνιες δυνάμεις. Καί σε λίγο, ό θαυμασμός καί ή πίστη σε προτρέπουν να μείνεις. Πίσω από κάθε διάφραγμα του έργου του, πίσω από κάθε ήρωα, βασιλεύει ή αιώνια νύχτα καί το αιώνιο φως...». Έτσι περιγράφει ό Στέφαν Τσβάιχ το έργο του Ντοστογιέφσκι. Όλες οι μορφές των ηρώων του κινούνται μέσα στα αδιέξοδα πού προξενεί ή άρνηση του Θεού καί ή εναγώνια αναζήτηση της πίστης καί του θείου. Καί αυτό φαίνεται με τον πιο έκδηλο τρόπο στους «Αδελφούς Καραμαζόβ».
Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στη Μόσχα το 1821, οπού ό πατέρας του εργαζόταν ως γιατρός. Έτσι ζώντας από κοντά τους ασθενείς από μικρός γνώρισε τη δυστυχία, τον πόνο, την αθλιότητα καί το θάνατο. Ό πατέρας του, τύπος αυστηρός καί αυταρχικός, του έδωσε μια παραδοσιακή θρησκευτική αγωγή. Ό νεαρός εισήχθη στη Στρατιωτική Σχολή Μηχανικού στην Πετρούπολη. Αποφοιτώντας αφοσιώθηκε στη λογοτεχνία καί το γράψιμο. Ήδη νωρίς, το 1846, δημοσιεύει το πρώτο του μυθιστόρημα. Το 1849 συνελήφθη ως μέλος μιας ομάδας νεαρών ιδεαλιστών πού ονειρεύονταν ελευθερία καί κοινωνικές αλλαγές για τη Ρωσία. Πέρασε τέσσερα χρόνια καταναγκαστικής εργασίας εξόριστος κάπου στη Σιβηρία. Μόλις το 1858, μετά από εννέα δύσκολα χρόνια, του επέτρεψαν να επιστρέψει στην ευρωπαϊκή Ρωσία. Στα δύσκολα χρόνια της εξορίας του μοναδική παρηγοριά του ήταν μια Καινή Διαθήκη, που συνεχώς διάβαζε καί δεν την αποχωριζόταν ποτέ. Ελεύθερος, πλέον, ξαναβρίσκει τη συγγραφική του δημιουργικότητα. Στην περίοδο αύτη ανήκουν τα σημαντικότερα έργα του, πού τον έκαναν πασίγνωστο, Ταπεινωμένοι καί καταφρονεμένοι (1861), Υπόγειο (1864), Έγκλημα καί Τιμωρία (1866), Ό Ηλίθιος (1868), Δαιμονισμένοι (1871), Το Ημερολόγιο ενός Συγγραφέα (1876-1880), Αδελφοί Καραμαζόβ (1880).
Ωστόσο, ή προσωπική του ζωή δεν έγινε καλύτερη, παρά τη λογοτεχνική του φήμη. Ή γυναίκα του πέθανε, συνέχισε να 'έχει προβλήματα με τίς τσαρικές αρχές. Καί εσωτερικά, ή ταραγμένη του ψυχή αναζητούσε απεγνωσμένα τη γαλήνη της στον Θεό, την αρμονία, την αλήθεια. Όλα αυτά, όπως ήταν φυσικό, επηρέασαν το συγγραφικό του έργο, καί οι προσωπικές του εμπειρίες καί αγωνίες προβάλλονται στους λογοτεχνικούς του ήρωες. Το κύριο ενδιαφέρον του Ντοστογιέφσκι επικεντρώνεται στα αισθήματα καί τίς σκέψεις του ατόμου. Αναπτύσσει αριστοτεχνικά το λογοτεχνικό μύθο, την πλοκή των έργων του, ή οποία χρησιμεύει, μέσα από τα γεγονότα πού περιγράφει, ως μια βαθιά διείσδυση στα πολύπλοκα ψυχολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα, στο βαθύτερο είναι της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι παλεύουν με τους δαίμονες της ταραγμένης τους ψυχής, καταφεύγουν σε εκ προμελέτης φόνους (Έγκλημα καί Τιμωρία), σε συνωμοσίες (Δαιμονισμένοι), σε δολοπλοκίες, στο φόνο καί την τρέλα (Ο Ηλίθιος), οδηγούνται στο φόνο ή την αυτοκτονία αρνούμενοι τον Θεό καί την κοινωνία (Κυρίλοβ), κινούνται σε ένα πλαίσιο ματαιότητας, άρνησης του Θεού, της ηθικής, των κοινωνικών άξιων. Μέσα στο λογοτεχνικό σύμπαν του Ντοστογιέφσκι ξεχωριστή θέση κατέχουν οι Αδελφοί Καραμαζόβ, το τελευταίο του έργο καί το ωριμότερο -από πλευράς χαρακτήρων καί έκφρασης- της κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι. Σε αυτό δίνεται μια γενική εικόνα της τσαρικής ρωσικής κοινωνίας στα τέλη του 19ου αίν με τίς αντιφάσεις της, τίς αντιθέσεις αριστοκρατών καί δουλοπαροίκων, ανθρώπων από κάθε κοινωνική τάξη, πού ενσαρκώνουν την παρακμή καί τη διαφθορά, αλλά καί τον έντονο θρησκευτικό καί μυστικιστικό χαρακτήρα του ρώσικου λάου. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο ό Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί τρία αδέλφια, τρεις διαφορετικούς χαρακτήρες, καί αναλύει τίς προβληματικές οικογενειακές σχέσεις των γιων με τον πατέρα τους, τον ηλικιωμένο Καραμαζόβ.
Ό γέρο-Καραμαζόβ εκπροσωπεί τον άνθρωπο πού απορρίπτει κάθε αξία ηθική, γκρεμίζει κοινωνικούς περιορισμούς καί κάθε αποδεκτή συμπεριφορά στο κυνήγι των ηδονών καί των απολαύσεων. Ό γιος του, ό Ίβάν Καραμαζόβ, είναι ή προσωποποίηση του νεαρού καί ορμητικού αμφισβητία, πού αντιτίθεται στις υπάρχουσες κοινωνικές παραδεδεγμένες αξίες, απορρίπτει κάθε αξία καί ηθικό περιορισμό, καί με το αλαζονικό ύφος του ανθρώπου του απόλυτου ορθολογισμού, με τάσεις απορριπτικές της κοινωνίας καί των θεσμών της, θα λέγαμε ότι φθάνει στο αδιέξοδο, δεν βρίσκει λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα, καί έτσι καταλήγει στη συνειδητή απόρριψη της τάξεως πραγμάτων, όπως έχει δημιουργηθεί από τον Θεό, καί εν τέλει του ίδιου του Θεού. Το χαρακτηριστικότερο τμήμα του μυθιστορήματος πού συνοψίζει την αλαζονική απόρριψη του Θεού, όπως την εκφράζει ό Ίβάν Καραμαζόβ, είναι ό φανταστικός του διάλογος ανάμεσα στον Χριστό (πού επιστρέφει στην γη) καί τον Μέγα Ιεροεξεταστή της Εκκλησίας. Ή αφήγηση τοποθετείται στη Σεβίλλη. Ό Μέγας Ιεροεξεταστής διατάζει τη σύλληψη του Χριστού καί Τον καταδικάζει να καεί στην πυρά. Με το φανταστικό αυτόν διάλογο ό Ντοστογιέφσκι θέλει να καταδικάσει την εγωιστική αλαζονεία κάθε εξουσίας πού έχει θεοποιήσει τη δύναμη της καί έχει επιβάλει βαριά καί δυσβάστακτα φορτία στον άνθρωπο. Ό Χριστός, πού επανέρχεται ως ή έλπισα της ανθρωπότητας για ελευθερία καί απολύτρωση, απορρίπτεται, καταδικάζεται από τίς αρχές καί εξουσίες του σύγχρονου κόσμου. Το μήνυμα της σύγχρονης αλαζονικής, αθεϊστικής καί ορθολογιστικής κοινωνίας, όπως εκφράζεται από τον Μέγα Ιεροεξεταστή, είναι πώς ό ορθολογιστής άνθρωπος θέλει να γκρεμίσει τον Χριστό καί να Τον υποκαταστήσει. Ή σατανική έπαρση καί αλαζονεία έχει τυφλώσει τον σύγχρονο άνθρωπο τόσο, πού ό εγωισμός του δεν τον αφήνει να δεχθεί τη μόνη λύση στα αδιέξοδα του, πού είναι ή αγάπη καί ή θυσία του Χριστού. Ουσιαστικά, ό Ίβάν αντιμετωπίσει ένα μεγάλο εσωτερικό δίλημμα. Αυτός ό μεγάλος αρνητής του Θεού, ό ορθολογιστής υποφέρει καί ταλαντεύεται μεταξύ πίστης καί απιστίας, βεβαιότητας καί αμφιβολίας, εμπιστοσύνης στον άνθρωπο καί ταυτόχρονα αναγνώρισης της ανθρώπινης αδυναμίας. Εάν δεν υπάρχει Θεός καί μεταφυσική έλπισα, χωρίς την αθανασία της ψυχής, ό άνθρωπος είναι αδύναμος, απελπισμένος, αναγκασμένος να αντιμετωπίσει μόνος του, χωρίς πνευματική βοήθεια, τα προσωπικά αδιέξοδα καί την άβυσσο της ψυχής του. «Έφ' όσον δεν υπάρχει Θεός, δεν υπάρχει ηθική, τότε όλα επιτρέπονται», αυτό είναι το δόγμα του Ίβάν. Καί αυτό τον οδηγεί σε δύο δρόμους, σε μια κοινωνία ορθολογική, χωρίς Θεό καί όρια, σε έναν άνθρωπο χωρίς μεταφυσικές αναζητήσεις, απαλλαγμένο από το βάρος της ηθικής καί του ενοχλητικού έλεγχου της συνείδησης, χωρίς το μηχανισμό του συνειδησιακού αυτοελέγχου (τύψεις), πού εκφράζει το αίσθημα πώς «χωρίς συνείδηση, χωρίς αυτήν την συνήθεια, ας γίνουμε θεοί». Ό άνθρωπος χωρίς Θεό λατρεύει εγωιστικά καί με εωσφορική διάθεση τον εαυτό του, αυτοθεοποιείται καί οδηγείται στο όραμα του Υπεράνθρωπου, όπως τον φαντάσθηκε ό Νίτσε, χωρίς τα βαρίδια της συνείδησης καί τίς αδυναμίες της συμπόνιας καί της αλληλεγγύης στον συνάνθρωπο. Ό άλλος δρόμος στον όποιον καταλήγει ό Ίβάν, είναι ό απόλυτος μηδενισμός, αφού «αν δεν υπάρχει αιώνιος Θεός, δεν υπάρχει καμιά αρετή καί ούτε καί αυτή χρειάζεται». Τελικά, στο πρόσωπο του Ίβάν με τίς τραγικές αντιφάσεις μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον σημερινό άνθρωπο του ορθολογισμού, της άρνησης, του μηδενισμού, πού έρχεται αντιμέτωπος με τίς εσωτερικές του αντιφάσεις καί τα κοινωνικά αδιέξοδα πού ό ίδιος προξένησε, θέλοντας να κηρύξει έκπτωτο από τη ζωή του τον Θεό καί να αυτοαναγορευτεί ό ίδιος Θεός. Για να κατανοήσουμε το κλειδί των χαρακτήρων του Ντοστογιέφσκι, πρέπει να έχουμε ύπ' όψιν πώς βασική του θέση αποτελεί ότι υπάρχει ένας αιώνιος καί ακατάλυτος θεϊκός καί ηθικός νόμος, πού ή παράβαση του οδηγεί στην τιμωρία» («Έγκλημα καί τιμωρία»). Το μήνυμα πού θέλει να περάσει ό συγγραφέας, είναι πώς ό άνθρωπος χωρίς Θεό είναι αδύναμος, αβοήθητος, έρμαιο στα πάθη του καί τελικώς φθάνει σε φοβερά αδιέξοδα.
Ό Ντοστογιέφσκι θέλει να καταδείξει μέσω των ηρώων του ότι υπάρχουν θετικές αξίες πού βοηθούν τον άνθρωπο να υπερβεί τίς αδυναμίες καί τα πάθη του, να βρει τίς απαντήσεις στις μεταφυσικές του αναζητήσεις καί να βρει τη δικαίωση στο βαθύ νόημα της ζωής καί της ανθρώπινης ύπαρξης. Ό Ντοστογιέφσκι ανακαλύπτει την ουσία της ζωής στον Θεό, στην πίστη, στο θρησκευτικό βίωμα, πού βοήθα τον άνθρωπο να ισορροπήσει ψυχολογικά, να βρει την αρμονία στη ζωή, να καθαρθεί από τους δαίμονες της ψυχής του, να εξαγνισθεί ηθικά. Αυτό το πρότυπο ζωής ενσαρκώνει στους Αδελφούς Καραμαζόβ ό μικρότερος αδελφός, ό Αλιόσα, ό δόκιμος μοναχός, κάτω από την πνευματική καθοδήγηση του στάρετς (=γέροντα) Ζωσιμά. Ό Ντοστογιέφσκι με' το στόμα του Αλιόσα ομιλεί για τη βαθιά οργανική σχέση πίστεως καί εμπιστοσύνης, πού συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό καί στηρίζεται στον αιώνιο Θεϊκό Νόμο, τη συνείδηση, την ηθική. Ό άνθρωπος δεν μπορεί να μένει αδιάφορος σε ότι συμβαίνει στον κόσμο καί τον συνάνθρωπο του, αλλά οφείλει στο πλαίσιο μιας πλατιάς πανανθρώπινης-οικουμενικής αλληλεγγύης να ζήσει σύμφωνα με τίς χριστιανικές αξίες της αγάπης, της συμπόνιας, της κατανόησης, της αυτοθυσίας, πού εμπεριέχει ή πίστη στον Χριστό. Ή τραγωδία της ανθρωπότητας, δέσμιας των παθών, της φιληδονίας, του μίσους, της υπερηφάνειας, βρίσκει τη λυτρωτική της κάθαρση στο σπάσιμο των αλυσίδων πού τη φυλακίζουν, μέσα από την ηθική κάθαρση καί την πνευματική εξυγίανση πού προσφέρει ό Χριστός. Αυτό είναι το μήνυμα του Αλιόσα, αυτό είναι το αισιόδοξο καί ελπιδοφόρο κήρυγμα του Ντοστογιέφσκι μέσα από τον αγαπημένο του ήρωα. Σημαντική για την κατανόηση της χριστιανικής κοσμοθεωρίας του Ντοστογιέφσκι αποτελεί ή μορφή του στάρετς Ζωσιμά, του πνευματικού γέροντα - ηγουμένου του μοναστηρίου πού ό Αλιόσα είναι δόκιμος μοναχός. Ό στάρετς Ζωσιμάς είναι ό πνευματικός σύμβουλος καί καθοδηγητής των ανθρώπων πού έρχονται προσκυνητές στο μοναστήρι του, αυτός πού θεραπεύει τίς ψυχικές καί σωματικές ασθένειες των ανθρώπων καί τους συμφιλιώνει με τον ταραγμένο τους εαυτό καί με τον Θεό. Ό πατέρας Ζωσιμάς είναι αυτός πού βιώνει το μήνυμα του Χριστού, ζει τίς αρετές της αγάπης, της ταπείνωσης, της συγχωρητικότητας, καί με το παράδειγμα της ζωής του καί με τίς πνευματικές νουθεσίες μεταλαμπαδεύει το φως του Χριστού στην κοινωνία.
Πρότυπο για την παρουσίαση του χαρακτήρα του στάρετς Ζωσιμά απετέλεσε για τον Ντοστογιέφσκι ό σύγχρονος του καί φημισμένος στάρετς Αμβρόσιος της Όπτινα (=περίφημο ρωσικό μοναστήρι, κέντρο πνευματικότητας καί ορθόδοξος φάρος του ρώσικου λάου, πού ανέδειξε μεγάλους γέροντες, διορατικούς καί πνευματικούς, καθώς, καί σύγχρονους αγίους της Ρωσίας), στον όποιο πολλές φορές είχε καταφύγει ό Ντοστογιέφσκι, αλλά καί άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Ρωσίας, όπως οι συγγραφείς καί λογοτέχνες Λέων Τολστόι καί Νικολάι Γκόγκολ, κ.ά. Στο πνευματικό ερημητήριο της Όπτινα καί τους φημισμένους της γέροντες κατέφευγαν πολλοί Ρώσοι, για να βρουν γαλήνη, πνευματική καθοδήγηση, εξομολόγηση καί θεραπεία. Όσον άφορα τίς διδαχές του στάρετς Ζωσιμά πού καταγράφονται στους «Αδελφούς Καραμαζόβ», σαφώς ό Ντοστογιέφσκι έχει ύπ' όψιν του τα κείμενα του αγίου Τύχωνος Ζαντόνσκι, Ρώσου επισκόπου του 18ου αϊ. Ό Ντοστογιέφσκι ζει μέσα στην πνευματικότητα της Ορθοδοξίας, διατηρεί επαφή καί επικοινωνία με τα ρωσικά μοναστήρια καί τους φημισμένους στάρετς, καί έχει ακλόνητη την πεποίθηση ότι ή ομορφιά καί ή αρμονία της Ορθοδοξίας μπορεί να σώσει τη Ρωσία καί τον κόσμο ολόκληρο από την τυραννία του ορθολογιστικού τρόπου ζωής πού διέπει τίς σύγχρονες κοινωνίες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου